دل تجلی گاه انوار الهی

ساکت: خاموش.

مُضِلّ: (اسم فاعل از اضلال) گمراه کننده و اینجا به معنى سر گردان است.

صَیْقل: زداینده.

اهل صیقل: استعارت از مردان حق وسالکان الی الله.

بو و رنگ: استعارت از اعراض که به وسیله آنها بتوان اشیاء را تشخیص داد.

نقش: صورت، صورت ظاهر.

قِشر: پوست.

علم: علم حصولى که از راه ترتیب مقدمات و تفکر به دست مى‏آید.

عین الیقین: مقابل علم الیقین است. علم الیقین در اصطلاح صوفیان علمى است که با برهان به دست آید و عین الیقین علمى است به طریق عیان[1] در قرآن کریم است «کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ اَلْیَقِینِ، لَتَرَوُنَّ اَلْجَحِیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَیْنَ اَلْیَقِینِ»[2]  و نیز «إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ اَلْیَقِینِ»[3]  

         هر گمان تشنه یقین است اى پسر             مى‏زند اندر تزاید بال و پر

           چون رسد در علم پس پر پا شود             مر یقین را علم او بویا شود

          ز آن که هست اندر طریق مُفتَتَن             علم کمتر از یقین و فوق ظن‏

4120-  4118 / د3

( 3503) عقل در اینجا خاموش و ساکت است یا اگر سخنى بگوید گمراه کننده است زیرا که دل با او است یا او خود دل است‏.( 3504) عکس هر نقش و صورتى ممکن نیست تا ابد بتابد مگر از دل.( 3505) هر صورتى که بدل مى‏آید براى همیشه آن صورت بدون پرده در آن دیده مى‏شود.( 3506) آنها که دل خود را صیقل زده‏اند از زنگ و بو خلاصى یافته در هر دقیقه حسنى ادراک مى‏کنند.( 3507) پوست و نقش علم و دانش را رها کرده پرچم علم الیقین افراشته بحقیقت رسیده‏اند.

انعکاس حقیقت در دل عارفان چنان است که تمییز نتوان داد آیا این دل است که جلوه‏گاه حقیقت شده است و یا خود حقیقت است، و عقل سر گردان مى‏ماند که این جلوه اوست بر دل یا آن که او خود دل است:

          از صفاى مى و لطافت جام             به هم آمیخته است جام و مدام‏

          همه جام است نیست گویى مى             یا مدام است نیست گویى جام‏

عراقى و یا چنان که شبسترى گوید:

          ندانم حال از عکس دل ماست             و یا دل عکس حال روى زیباست‏

          دل اندر روى او یا اوست در دل             مرا پوشیده گشت این راز مشکل‏

و این دل است که تجلى گاه نقشها مى‏شود و آن نقشها را مى‏نمایاند. صوفیان کامل که جلا دهنده دلهاى سالکانند جمال حق را بى‏پرده مشاهده مى‏کنند و هر لحظه حقیقتها بر دلشان منعکس مى‏گردد.

عقل، در این‌جا عقل جزئی است که در محدوده حیات مادی و عالم صورت می‌تواند به کار افتد؛ اما در این مقام که سخن از «صورت بی‌حد» است، عقل جزئی باید ساکت باشد زیرا اگر سکوت نکند، مُضلّ و گمراه کننده خواهد بود و سالک را از پروردگار، دور خواهد کرد. به عبارت ساده‌تر در شناخت حق و عالم غیب از عقل جزئی یا عقل حسابگر، کاری ساخته نیست. سپس مولانا می‌گوید: بازتاب نقش‌ها و معانی، در هیچ‌جا همیشه نمی‌ماند، جز در دل، چه نقش آثار عالم کثرت باشد و چه نقش عالم وحدت و عالم غیب. مردان اهل دل، هر چه می‌بینند، از پروردگار می‌بینند و به همین دلیل «هر دمی بینند خوبی بی‌درنگ». آنها از علوم ظاهری گذشته و به مرتبه «عین الیقین» رسیده‌اند.

یقین ، مرتبه‌ای از سیر الی‌الله است که در آن روح سالک از طریق کشف قلوب، موفق به مشاهده غیب می‌شود و اسرار را می‌بیند و نیازی به دلیل و برهان ندارد. مرحله آغاز این سیر، «علم الیقین» است که سا‌لک با کنار زدن حجاب بشریت، نور حقیقت را در دل می‌یابد و این به شهادت وجد و ذوق است، نه به دلالت عقل و نقل. او پس از علم الیقین به عین الیقین می‌رسد که بسیاری از اسرار جهان را به صفای باطن کشف می‌کند و نیاز به کتاب و مدرسه و دلیل و برهان ندارد. در این مرحله سالک چنان به حق پیوسته است که سیر و کشف ضرورتی ندارد.